İnsanca Bir Dünya Çağrısı: Evrensel Etik, Adalet ve Dönüşümün Vizyonu

İnsanca Bir Dünya Çağrısı: Evrensel Etik, Adalet ve Dönüşümün Vizyonu

Cevat ORHAN 

Evrensel etik, belirli bir kültür, din, zaman veya coğrafyadan bağımsız olarak, tüm insanlar için geçerli olduğu düşünülen ahlaki prensip ve değerler bütünüdür. Bu arayış, insanlık tarihi boyunca süregelmiş olsa da, günümüzün küreselleşen dünyasında karşılaştığımız eşitsizlikler, çatışmalar ve hak ihlalleri, bu kavramın önemini her zamankinden daha fazla hissettiriyor. Mevcut sistemlerin çıkmazları karşısında, daha adil, sürdürülebilir ve insan odaklı bir toplumsal paradigma ihtiyacı açıkça ortadadır.

Evrensel Haklar: Temel Direkler

Her canlının, dolayısıyla her insanın sahip olması gereken temel haklar, ideal bir toplumun ve evrensel etiğin vazgeçilmez direkleridir. Bu haklar, diğer tüm özgürlüklerin ve potansiyellerin gerçekleşmesi için ön koşuldur:

 * Yaşama Hakkı: Bu, tartışmasız bir şekilde en temel ve mutlak haktır. Bir canlının var olabilmesi, diğer tüm hakların temelini oluşturur. Keyfi öldürmeyi yasaklar ve yaşamın kendisini korumayı hedefler.

 * Kendini İdame Ettirme Hakkı: Sadece hayatta kalmak değil, aynı zamanda insanca bir yaşam sürdürmek için gerekli asgari kaynaklara erişimi ifade eder. Sağlık hizmetleri, eğitim, barınma ve gıda gibi temel ihtiyaçlar, bireysel ekonomik güce bağlı olmaksızın evrensel olarak güvence altına alınmalıdır. Bu, insan onurunun korunması ve geliştirilmesi için esastır.

 * Kendini İfade Etme Hakkı: Düşünce, inanç ve vicdan özgürlüğünü kapsayan bu hak, bireylerin fikirlerini, duygularını ve kimliklerini özgürce dışa vurabilmelerini sağlar. Sağlıklı bir toplum ve bireysel gelişim için kritik öneme sahip olan bu hak, bilginin yayılmasını, farklı bakış açılarının tartışılmasını ve toplumsal ilerlemeyi mümkün kılar.

Bu haklar, insan doğasının ortak paydasında bulunur ve herhangi bir ayrım gözetmeksizin tüm insanlar için geçerli olmalıdır.

Adalet: Temel Hakların Güvencesi

Belirttiğimiz evrensel hakların güvence altına alınabilmesi için adalet, temel ve vazgeçilmez bir ön koşuldur. Adalet, hak edene hakkını verme ve herkesin eşit muamele görmesini sağlama ilkesiyle, bu hakların sadece kağıt üzerinde kalmamasını temin eder.

 * Hakların Korunması ve Güvence Altına Alınması: Adalet, bireylerin temel haklarının ihlal edilmesini önler ve ihlal edildiğinde de adil bir telafi mekanizması sunar.

 * Eşitlik ve Ayrımcılığın Önlenmesi: Irk, cinsiyet, din veya başka herhangi bir farklılık gözetmeksizin herkesin eşit muamele görmesini sağlar. Temel kaynaklara erişimde veya kendini ifade etmede ayrımcılığın önüne geçilmesi adaletle mümkündür.

 * Hukukun Üstünlüğü ve Hesap Verebilirlik: Yasaların herkese eşit uygulanması, keyfi yönetimlerin ve güç istismarlarının önüne geçer. Yetki sahiplerinin eylemlerinden sorumlu tutulması, adaletin sürdürülebilirliği için elzemdir.

Mevcut Sistemlerin Engelleri: Kapitalizm ve İnanç Temelli Çatışmalar

Ne yazık ki, günümüz dünyasında adaletin ve evrensel hakların tam anlamıyla tesis edilmesinin önünde ciddi engeller bulunmaktadır. Bu engellerin başında kapitalist sistemin yarattığı sorunlar ve inançların (dinlerin veya ideolojilerin) neden olduğu ayrımcılık ve çatışmalar gelir.

Kapitalist sistem, özel mülkiyet, serbest piyasa ve rekabet prensiplerine dayanır. Savunucuları ekonomik büyümeyi teşvik ettiğini iddia etse de, eleştirenler şu noktalara dikkat çeker:

 * Eşitsizliklerin Derinleşmesi: Kâr maksimizasyonu odaklı bu sistem, kaynakların ve zenginliğin belirli ellerde toplanmasına yol açabilir. Bu durum, "güçlü olanın ayakta kalması" ilkesini pekiştirerek dezavantajlı grupların temel haklara erişimini zorlaştırır.

 * Sosyal Adaletin Göz Ardı Edilmesi: Piyasa dinamikleri her zaman toplumsal ihtiyaçları veya sosyal adaleti önceliklendirmez. Temel ihtiyaçların dahi birer meta haline gelmesi, insani değerleri aşındırabilir.

 * Güç ve Lobicilik: Ekonomik gücü elinde bulunduranlar, siyasi süreçleri kendi lehlerine manipüle edebilir, bu da hukukun üstünlüğünü ve hesap verebilirliği zedeler.

Öte yandan, inanç sistemleri ahlaki birer pusula olabileceği gibi, yanlış yorumlandığında veya radikalleştiğinde ciddi sorunlara yol açabilir:

 * Ayrımcılık ve Zulüm: Farklı inançlara sahip gruplar arasında "biz" ve "onlar" ayrımı yaratarak ötekileştirmeye, hatta zulme ve şiddete neden olabilir. Tarih, inanç farklılıkları nedeniyle yaşanan kanlı savaşlarla doludur.

 * Fikri Hürriyetin Kısıtlanması: İnanç temelli dogmalar veya aşırı yorumlar, sorgulamayı, eleştirel düşünmeyi ve farklı fikirleri reddedebilir, bu da bireylerin kendini ifade etme özgürlüğünü kısıtlar.

 * Hukukun Engellenmesi: Belirli bir inancın kurallarını topluma dayatma çabaları, evrensel insan hakları prensiplerinin ve laik hukuk sistemlerinin uygulanmasını zorlaştırır.

İdeal Toplum Vizyonu: Hantallıktan Uzak, İnsan Odaklı Bir Model

Bahsettiğimiz bu engelleri aşmak için, geleneksel sosyalizm gibi hantal ve bürokratik yapılardan farklı, ancak kapitalizmin eşitsizliklerinden arınmış, yeni bir toplumsal model gereklidir. Bu model, sosyal adaleti, liyakati ve insanı merkeze alır:

 * Temel İhtiyaçların Evrensel Karşılanması: Sağlık, eğitim, barınma ve gıda gibi asli ihtiyaçlar, bireyin ekonomik durumundan bağımsız olarak, toplumsal bir sorumluluk olarak güvence altına alınır. Bu, yaşama ve kendini idame ettirme haklarının somut bir ifadesidir.

 * Yetenek ve Liyakat Esası: Herkes, kendi yeteneklerine ve kapasitesine uygun bir işte görevlendirilerek üretime katkıda bulunur. Bu sistemde atıl birey kalmaz; herkes toplumun değerli bir parçası olarak potansiyelini en verimli şekilde kullanır. Bu aynı zamanda adam kayırmacılığın ortadan kalktığı bir ortamın da göstergesidir.

 * Bürokrasi ve Adam Kayırmacılığın Ortadan Kalkması: Yönetimsel süreçler şeffaf, etkin ve sadeleştirilmiştir. Liyakat ve dürüstlük esas alınarak, kişisel ilişkilerin veya ayrıcalıkların işleyişi engellenir.

 * Teşvik Odaklılık: Bireylerin topluma katkıda bulunmaları için etik ve yapısal teşvikler sağlanır. Bu, sadece maddi kazançtan öte, toplumsal fayda sağlama ve kendini gerçekleştirme arzusunu besler.

Dönüşümün Temeli: Zihniyet ve Değerler

Bu ideal toplum vizyonunun gerçekleşebilmesi, köklü bir zihniyet ve değerler dönüşümünü gerektirir. Bu dönüşüm, bireysel düzeyde başlayıp toplumsal yapıya yayılmalıdır:

 * Kendini Bilme ve Kapasite Odaklı Eğitim: Eğitim sistemi, bireylerin sadece bilgi edinmesini değil, aynı zamanda kendi yeteneklerini, güçlü ve zayıf yönlerini erken yaşta keşfetmesini ve bu potansiyellerini en iyi şekilde geliştirmeyi hedeflemelidir. Eleştirel düşünme, empati ve problem çözme becerileri önceliklendirilmelidir.

 * Her İşin ve Mesleğin Önemi Bilinci: Toplumda meslekler arasında hiyerarşik bir algı yerine, her işin toplumsal fayda açısından değerli olduğu ve takdir edilmesi gerektiği bilinci yerleşmelidir. Çiftçiden bilim insanına, temizlik görevlisinden doktora kadar her katkı değerli kabul edilmelidir.

 * Toplumsal Hizmet ve Karşılıklı Tamamlama: Bireylerin rekabet yerine dayanışma ve işbirliğini esas aldığı, birbirine hizmet ettiği ve birbirini tamamladığı bir toplum bilinci geliştirilmelidir.

 * Ekonomik Uçurumların Olmadığı Bir Dünya Bilinci: Aşırı zenginlik ve aşırı yoksulluğun bulunmadığı, temel ihtiyaçların karşılandığı ve ortak refahın hedeflendiği bir küresel bilinç yaygınlaşmalıdır.

Evrensel İnsanlık Değerleri: Makalenin Kalbi

Bu dönüşümün kalbinde, tüm farklılıkların ötesinde evrensel insanlık değerlerine verilen öncelik yatar:

 * İnançlara Saygı: Tüm inançlara ve inançsızlıklara saygı duyulur; inançlar ayrımcılık veya çatışma kaynağı olmaktan çıkar, çeşitliliğin bir zenginliği olarak görülür.

 * Düşüncelere Saygı: Farklı fikirlere, bakış açılarına ve eleştirel düşünceye açık olunur; diyalog ve anlayış ön planda tutulur.

 * Olayları Objektif Değerlendirme: Duygusal önyargılardan, kişisel çıkarlardan veya grup aidiyetlerinden arınarak, gerçekler olabildiğince tarafsız bir şekilde incelenir.

 * Irkçı Anlayışlardan Uzak, İnsan Temelli Bir Yaklaşım: İnsanlar ırk, etnik köken, cinsiyet, din veya dil temelinde sınıflandırılmaz; her birey "insan" olduğu için değerli kabul edilir.

Sonuç: Umut ve Eylem Çağrısı

Ortaya koyduğumuz bu vizyon, sadece bir ütopyadan ibaret değildir; aksine, insanlık olarak ulaşılabilir bir hedeftir. Daha adil, barışçıl ve insan odaklı bir geleceğe ulaşmak için, bireysel ve toplumsal düzeyde köklü adımlar atılması gerekmektedir. Eğitimin yeniden yapılandırılması, toplumsal değerlerin insaniyet temelinde yeniden şekillendirilmesi ve evrensel etik prensiplerinin her türlü politikanın ve uygulamanın rehberi olması hayati önem taşır. Bu, her bireyin kendini gerçekleştirebildiği, toplumun ise dayanışma ve karşılıklı saygı temelinde yükseldiği bir dünya inşa etme çağrısıdır. Bu yolda atılacak her adım, insanlığın ortak geleceğine yapılan en büyük yatırım olacaktır.

                                          Cevat ORHAN